Khi nhắc đến những làng nghề thủ công truyền thống của Việt Nam, người ta thường nhớ đến gỗ chạm khắc, tranh sơn mài… Thế nhưng, giữa lòng Bình Dương, nơi đất lành chim đậu, vẫn âm ỉ cháy ngọn lửa của một nghề đã trường tồn qua bao thế hệ nghề làm gốm sứ.
Ba “vương quốc gốm” giữa lòng Bình Dương
Trên bản đồ tỉnh Bình Dương, ba địa phương từ lâu đã nổi danh với nghề gốm là Tân Phước Khánh (Tân Uyên), Lái Thiêu (Thuận An) và Chánh Nghĩa (TP. Thủ Dầu Một). Tại đây, hàng trăm lò gốm lớn nhỏ hoạt động nhộn nhịp suốt bao năm qua, mà phần đông các nghệ nhân, chủ lò là người Việt gốc Hoa, những người đã mang theo nghề tổ từ phương xa đến an cư và phát triển tại vùng đất này.
Gốc tích nghề gốm trên đất Bình Dương
Không ai có thể nói chính xác thời điểm những lò gốm đầu tiên được dựng lên. Tuy nhiên, theo ghi chép trong các tài liệu địa chí Thủ Dầu Một từ thời Pháp thuộc, nghề gốm đã hiện diện nơi đây từ cuối thế kỷ 19. Nơi từng có mỏ cao lanh, hàng chục lò nung và khoáng sản phục vụ sản xuất gốm.
Gốm Tân Phước Khánh – dấu tích từ ngôi miếu cổ
Tân Phước Khánh (hay xưa gọi là Tân Khánh) vốn nằm gần các nguồn đất sét và củi, yếu tố thuận lợi cho việc làm gốm. Khi miếu Thiên Hậu được khánh thành vào năm 1867, trong số vật phẩm dâng cúng có những chiếc bình gốm ghi rõ tên làng bằng chữ Hán. Điều này chứng minh nghề gốm tại đây đã ra đời từ trước đó.
Lái Thiêu – nơi người Hoa định cư và khơi lửa gốm
Qua lời kể của nhà nghiên cứu Sơn Nam và nhiều nghệ nhân cao niên, nghề gốm Lái Thiêu bắt nguồn từ những di dân người Hoa, theo thuyền buôn hoặc đường bộ từ miền Bắc xuống Gia Định rồi dừng chân nơi đây. Một trong những lò gốm lâu đời nhất là lò Kiến Xuân, được truyền lại qua bốn đời từ ông tổ họ Vương đến từ Phúc Kiến, đã hơn 140 năm tồn tại.
Gốm Bà Lụa – chuyện xưa Chánh Nghĩa
Chánh Nghĩa xưa gọi là làng gốm Bà Lụa, vốn nổi danh từ thời nhà Nguyễn. Người xưa còn truyền nhau câu ca dao đầy hình ảnh gắn liền với làng gốm này:
“Chiều chiều mướn ngựa ông đô
Mượn ba chú lính đưa cô tôi về
Đưa về chợ Thủ bán hủ bán ve
Bán bộ đồ chè, bán cối đâm tiêu.”
Khoảng những năm 1840 – 1850, lò gốm đầu tiên ở đây là lò “Ông Tía” do ông Vương Lương, người Phúc Kiến dựng nên bên bờ con rạch nhỏ. Cái tên “Rạch Vàm ông Tía” cho đến nay vẫn còn vang vọng như một ký ức sống động của làng nghề.
Ba trường phái gốm: Quảng – Triều – Phúc
Người Hoa mang nghề gốm đến Bình Dương không chỉ đơn thuần là lao động, mà họ còn đưa cả phong cách nghệ thuật đặc trưng của quê nhà:
- Trường phái Quảng Đông: nổi bật với men nhiều màu, họa tiết tinh tế, chuyên sản xuất các loại tượng, đôn, chậu cảnh mang tính mỹ thuật cao.
- Trường phái Triều Châu: thường dùng men xanh trắng, hình vẽ mộc mạc, gợi cảnh sơn thủy, rồng phượng, chim cá, và chủ yếu phục vụ đồ dùng hằng ngày.
- Trường phái Phúc Kiến: ưu ái men nâu sẫm, hoa văn tối giản nhưng hình khối sống động, tạo nên các vật dụng như ché, lu, vịm, vại chứa nước.
Sản Phẩm Tiêu Biểu Của Làng Nghề Gốm sứ Bình Dương
- Đồ gia dụng: Chén (bát), đĩa, tô, tộ, ấm chén, nồi niêu, hũ, vịm, lu, vại chứa nước, ché đựng rượu.
- Đồ trang trí – mỹ nghệ: Tượng thần tài, linh vật, chậu hoa, đôn voi, bình hoa, phù điêu, tranh gốm.
- Đồ thờ cúng: Lư hương, chân đèn, bát hương, bộ đỉnh, bình bông, khay lễ vật.
- Sản phẩm xuất khẩu: Gốm mỹ thuật phong cách châu Âu, Nhật Bản, bộ đồ ăn kiểu Âu – Á, sản phẩm đặt hàng theo yêu cầu.
Sự hòa trộn và đổi mới trong thời hiện đại
Ngày nay, ranh giới giữa các trường phái đã mờ nhạt. Công nghệ sản xuất hiện đại, thị hiếu người dùng thay đổi liên tục khiến các nghệ nhân buộc phải thích nghi. Họ giao thoa giữa truyền thống và hiện đại, cạnh tranh cùng những thương hiệu nổi tiếng như Minh Long, Cường Phát, Nam Việt để giữ vững vị thế trên thị trường trong nước lẫn quốc tế.
Vẽ tay trên đồ gốm sứ Bình Dương
Quy trình làm gốm với bốn bước vàng
Làm gốm sứ là một hành trình dài đòi hỏi công phu và tâm huyết. Theo kinh nghiệm dân gian, nghề gốm xoay quanh bốn yếu tố chính:
- Chọn đất (Nhất liệu): khâu quan trọng nhất, chọn và pha trộn nguyên liệu đúng tỷ lệ là bí quyết sống còn.
- Nung (Nhì nung): nhiệt độ và thời gian nung ảnh hưởng trực tiếp đến độ bền và màu men.
- Tạo hình (Tam hình): nghệ nhân tạo ra hình dáng sản phẩm bằng tay hoặc khuôn.
- Trang trí (Tứ trí): tô vẽ hoa văn, phủ men, công đoạn mang lại linh hồn cho từng món đồ gốm.
Tương lai làng gốm phát triển bền vững gắn với bảo tồn
Trong bối cảnh công nghiệp hóa, Bình Dương đã và đang quy hoạch lại làng nghề truyền thống. Các cơ sở nằm trong khu dân cư sẽ được di dời về cụm làng nghề tại Tân Thành (Tân Uyên) nhằm giảm ô nhiễm và tạo điều kiện sản xuất tập trung. Đây là một bước đi chiến lược giúp gốm Bình Dương vừa giữ được bản sắc, vừa mở rộng tiềm năng phát triển kinh tế – du lịch.
Kết luận
Làng gốm Bình Dương không đơn thuần là nơi sản xuất hàng hóa, mà còn là nơi kết tinh những câu chuyện di dân, là nơi giao thoa văn hóa, nghệ thuật và kỹ thuật. Chính từ những bàn tay cần mẫn của người thợ gốm, mỗi sản phẩm ra đời đều mang theo hơi thở truyền thống lẫn khát vọng vươn xa trong thời đại mới.
